Een behoorlijk debat over toelating tot fixusstudies: hoe doen we dat?

NRC: ‘Loten voor een studieplek is echt eerlijker’ nrc.nl/nieuws/2023/01… Ik hang er een draadje aan, in de loop van de dag.

Loten voor een studieplek is echt eerlijkerKansenongelijkheid: Ruim vijf jaar na het afschaffen van loting is duidelijk dat het de kansenongelijkheid in het hoger onderwijs vergroot heeft en collegezalen homogener maakte.https://www.nrc.nl/nieuws/2023/01/27/loten-voor-een-studieplek-is-echt-eerlijker-a4155590

De afgelopen week stond in het kader van de behandeling van decentrale loting in de TK. Druk geweest op Twitter, ik heb mijn beslommeringen bijeengeharkt in twee blogs benwilbrink.wordpress.com/2023/01/24/lot… en benwilbrink.wordpress.com/2023/01/26/dec… 
Waarom is die loting toch zo moeilijk uit te leggen? 

Die vraag werd me nog weer eens opgedrongen bij het lezen van een uitstekende behandeling van de ‘Dutch lottery’ door Conan Boyle in zijn boek dat over (meer) toepassingen van loten in onderwijs handelt. Ook voor NL lezers: open access conallboyle.com/lottery/2010Lo… pp 141-178. Lezen!

Bij mijn weten is het laatste naar volledigheid strevende overzicht van de brede publiekeke discussie over gewogen loting en zijn voor- en nadelen geschreven door Ben Wilbrink in opdracht van ministeriële Cie-Drenth, 1997. Mag ik dat zeggen? Jawel hoor. Hier is de tekst: benwilbrink.nl/publicaties/97… Dit overzicht heeft aan de basis gelegen van de overwegingen van de Commissie. Een belangrijke rol speelde daarbij de inventarisatie van selectiemethoden die écht niet kunnen en die we dus niet moeten willen. Dat maakt ruimte voor debat over waar het wél om moet gaan. 

Wat mij dan opvalt is dat het in die oudere discussie gaat over individuele kansen op toelating tot fixusstudies, of die eerlijk zijn, of gelijk. Terwijl het in het kamerdebat van dinsdag jongstleden vooral ook ging over ongelijke behandeling van bepaalde groepen kandidaten. Dat is een accentverschil met oudere discussies. Het inspectierapport dat kort voor de behandeling in de Kamer publiek werd, zette die vorm van kansenongelijkheid nog eens extra stevig neer, want decentrale selectie blijkt bepaalde groepen te bevoordelen. Geen verrassing hoor! 

Het NRC-artikel begint krachtig op dit thema: “Kijk even mee in de collegezalen van een opleiding geneeskunde nu. De kans is groot dat de meeste studenten op elkaar lijken. Het leeuwendeel is wit, vrouw, en heeft ouders die tot de 10 procent rijkste Nederlanders behoren.” (Smulders)  Dit schetst een beeld van een ernstige misstand, op zijn minst bij selectie voor geneeskundige studies. Dat verrast me niet echt. Het was fijn geweest wanneer kamerleden dat artikel een week geleden hadden kunnen lezen: het zou het debat hebben veranderd. 

Iets anders: het NRC-artikel eindigt met het bespreken van enkele promotieonderzoeken. Het moet mij van het hart dat die promotieonderzoeken ons telkens weer op het verkeerde been zetten. Ze zijn perfect overbodig. We hebben alle nodige kennis al heel lang. 

U kunt het allemaal terugvinden in de stukken uit de zeventiger jaren. De selectiepsychologie is sinds die tijd echt niet veranderd. Ik vind het langzamerhand een academisch schandaal van jewelste dat telkens weer wordt gesuggereerd dat we de kennis nog niet zouden hebben.  Het was trouwens internationaal al een halve eeuw geleden een bekend fenomeen dat veel onderwijsonderzoekers hun loopbaan begonnen waren met een onderzoek naar de voorspellende waarde van schoolcijfers voor succes in een vervolgstudie. Om daarna andere dingen te gaan doen. Haha. 

Wat ik nog graag wil uitwerken is het volgende. Voor een sterke discussie is het nodig om een sterk kader te hebben. Zo is ook mijn stuk uit 1997 voor de Cie. Drenth opgezet. Destijds heb ik dat beperkt gehouden tot een selectie-psychologisch kader, als ik mij goed herinner.  Vandaag zou dat breder moeten zijn, om een aantal redenen, maar vooral omdat kansenongelijkheid een prominente rol in de huidige discussie speelt. En dat is volkomen terecht. Aan zo’n theoretisch kader moeten we de eis stellen dat het volledig is. In vette kapitalen: VOLLEDIG. 

Dat wordt nog knap lastig. Ik geef een paar voorbeelden van wat de bedoeling is.

(1) Universitaire fixusstudies zijn alleen toegankelijk voor wie een vwo-diploma heeft. Dat is een belangrijk verschil met de rest van de wereld, en absoluut essentieel voor een goed begrip van zin en onzin van decentrale selectie. Dat Lianne Mulder verwijst naar hoe buitenlandse universiteiten selecteren (NRC-artikel), is knap irrelevant voor de Nederlandse situatie.

(2) Ons stelsel is wettelijk verankerd, daar kan niet zomaar in worden gerommeld met allerlei praktische oplossingen. Eindexamens vwo geven toelaatbaarheid tot wo. Daar zijn uitzonderingen op door noodsituaties zoals bij geneeskundestudies. Selecteren in plaats van loten is een EXTRA aantasting van de toelaatbaarheid. Voor de rechter zou de afgewezen kandidaat dat kunnen winnen. 

(3) Er wordt vaak geredeneerd dat eindcijfers studiesucces voorspellen. Dat zullen ze altijd wel een beetje doen. Een beetje hè! (zie Conall Doyle 152-153).

(4) Belangrijker nog dan die geringe voorspellende waarde is dat eindcijfers op dezelfde manier succes voorspellen in andere studies. Ze voorspellen niet specifiek voor geneeskunde. Dat heeft echt wel consequenties voor argumenten rond decentrale selectie. 

(5) Nog in de 60er jaren trokken geneeskundige studies studenten aan met vooral matige prestaties qua eindcijfers en doubleren in het vo. Door het geven van voorrang aan kandidaten met hogere eindcijfers bij de toelating na het instellen van een numerus fixus (capaciteitsfixus, numerus clausus) is de toegankelijkheid van fixusstudies volkomen scheef getrokken ten gunste van leerlingen die op het vo uitblonken. Maar dat heeft wel enorme consequenties, die we eindelijk eens onder ogen moeten gaan zien.

Enzovoort.

Dit zijn onmisbare overwegingen bij een VOLLEDIGE discussie over toelating bij numerus fixus studies. En ze ontbreken in bijna alle stukken, artikelen, proefschriften, die na het advies van de Commissie-Drenth in 1997 zijn verschenen. (literatuurbestand loten: http://www.benwilbrink.nl/projecten/loten_nf.htm; literatuurbestand decentrale selectie: http://www.benwilbrink.nl/projecten/decentraleselectie.htm). Wie op basis van onvolledige analyses besluiten neemt die de toegankelijkheid van onderwijs raken, speelt op onverantwoordelijke wijze met onderwijsrechten. 

Er is echt veel kennis nodig voor zo’n volledig overzicht van toegankelijkheid bij fixusstudies. Inclusief grote vragen over nut en noodzaak van het inzetten van een capaciteitsfixus zelf al. Die kennis komt uit meerdere disciplines, haal die experts dan ook bij elkaar. Omdat ik zelf zonder budget — buiten dat van het ABP — moet werken, doe ik het allemaal zelf, en daar zal ik ongetwijfeld fouten bij maken. Ik reken erop daarin gecorrigeerd te worden.

Ik geef een voorbeeld: recht op onderwijs is zowel in het Nederlandse recht geregeld, als in internationale verdragen voor de rechten van het kind. In mijn professionele leven aan de UvA mocht ik Guda Oly (docent rechten in de economische faculteit) ontmoeten, die mij heeft meegegeven dat internationaal recht gaat boven nationaal recht. Dat is een belangrijk gegeven, want wat onze overheid ook mag bedenken aan anti-wetenschappelijke wetgeving over decentrale selectie, als ik aannemelijk kan maken dat die wetgeving in strijd is met recht op hoger onderwijs voor wie daar de capaciteiten voor heeft (internationaal verdrag, door Nederland onderschreven), dan heb ik een belangrijk punt. Nietwaar? 

O ja, over die capaciteiten. Uit onderzoek dat de Cie-Drenth in 1997 had laten verrichten. bleek dat van de kandidaten met de laagste eindexamencijfers altijd nog zo’n 70 % de studie met succes afmaakte (tegen zo’n 90% voor de hoogst scorende kandidaten). 
Ook het CvB van de universiteit van Leiden moest na onderzoek bij twee studies naar de mogelijkheid van selectie-aan-de-poort toegeven dat zo’n selectie voor alle betrokkenen een verliesgevende zaak zou zijn. (Dato de Gruyter e.a.; begeleidingscie. voorzitter Wim van der Linden; voor rechten: https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/7811; en voor geschiedenis en psychologie: https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/7810). 

Dat een volledige analyse multi-disciplinair moet zijn, heeft ook gevolgen voor de mogelijkheid van zinvol debat. Immers, wanneer men een sterk standpunt (‘het domme lot’) (‘de best presterende verdienen toelating) inneemt op basis van een beperkt zicht op toegankelijkheid, dan praten de debaters langs elkaar heen. Ik heb dat zelf bij herhaling ondervonden in de laatste halve eeuw, om de eenvoudige reden dat voor een volledige analyse een heel boekwerk wel het minst, en er voor een paper of artikel een keuze gemaakt moet worden. Maar zo’n keuze laat een gat in de verdediging vallen, om het zo maar uit te drukken, waar allerlei partijen via allerlei media in duiken. Dat gebeurde in sterke mate na (mijn) publicaties in 1974, vooral in NRC’s Cultureel Supplement (prof. Bakker kreeg 1000 brieven: zie https://benwilbrink.wordpress.com/2021/03/05/alle-geslaagden-zijn-geschikt-bakker-honderden-reacties/) 

PS Lees ook Olle Ten Cate (2021). Rationales for a Lottery Among the Qualified to Select Medical Trainees: Decades of Dutch Experience. Journal of Graduate Medical Education. open access: https://meridian.allenpress.com/jgme/article/13/5/612/472072/Rationales-for-a-Lottery-Among-the-Qualified-to

Ik wil het hier toch maar bij laten. Ik zal de tekst hier en daar nog wel verbeteren of iets aanvullen. Wat zal het vervolg zijn? Ik zou graag een schets van zo’n VOLLEDIG theoretisch kader opstellen. Of dat gaat lukken? Dat weet ik nog niet. De ervaring leert dat aantekeningen binnen de kortste keren aangroeien tot onoverzichtelijke teksten. De uitdaging wordt om zoveel mogelijk weg te laten, en toch volledig te zijn. Dat klinkt tegenstrijdig, en dat is het ook wel een beetje.